همه چیز از یارانه
اگر این چندماهه اخیر نگاهی به قبض برق یا گاز انداخته باشید لابد متوجه شده اید که یک ستون به نام سهم دولت به این قبض اضافه شده است . آنگونه که در این قبوض نوشته شده دو سه برابر پولی که شما بابت مصرفتان می پردازید را دولت پرداخت می کند .
درسته در واقع ما می خوایم درباره یارانه ها و نقش اونها روی اصلاح الگوی مصرف صحبت کنیم.البته در این پست فقط به تشریح یارانه می پردازیم.
همانطور که احتمالا شما هم می دانید سوبسید عکس مالیات است یعنی مالیات پولی است که دولت از افراد دریافت می کند ولی سوبسید پولی است که دولت به مردم می پردازد .
و عبارتست از نوعی حمایت دولت از قشر خاصی (در برخی موارد کل جامعه)، در دوره های زمانی خاص یا اضطراری، به منظور تامین رفاه اجتماعی از طریق کاهش هزینه ها.
بهرحال پرداخت یارانه می تواند از طریق تحریف قیمتهای بازار و هزینه تولید، منجر به تخصیص نامطلوب منابع گردد. هر چند که این امکان نیز وجود دارد که این اختلالات را (از طریق آثار خارجی) جبران کند.
تاریخچه یارانه در جهان
آدام اسمیت، بنیانگذار مکتب کلاسیک ها از مخالفان جدی دخالت دولت در فعالیتهای اقتصادی بود و هم اکنون نئوکلاسیکهابا
اندک تغییراتی بیانگر این اندیشه می باشند. این بینش تا قبل از جنگهای
جهانی بر اقتصاد غرب حاکم بود اما با بروز جنگ و پدیدار شدن تورم همراه با
رکود شدید اقتصادی، اندیشه های جدید همچون اندیشه های اقتصادی کینیز قوت
گرفت که در آن دولت به عنوان یکی از مهم ترین عوامل تنظیم کننده و تعدیل
کننده فعالیت های اقتصادی مطرح می باشد. با اعمال این سیاست و بهبود اقتصاد
غرب، بتدریج کنترل در بخش سیاستگذاری مالی و پولی و اداره بخش عمومی در
اقتصاد به دولت سپرده شد و بهر حال از همین دوران که با شروع جنگ جهانی دوم
مصادف بود پرداخت یارانه به مفهوم امروزی شکل گرفت.
در دوران پس از جنگ نیز کشورها با روی اوردن به اقتصاد و در واقع ادامه جنگ از طریق جنگ سرد، به دنبال رشد و توسعه اقتصادی، ناگزیر از حمایت گسترده از تولید و تجارت محصولات خود بودند و این مساله تا به امروز گسترش چشمگیری داشته است. در حال حاضر یارانه پرداختی به بخش کشاورزی در قالب یارانه های تولیدی و تجاری، یکی از اقلام مهم هزینه های دولت در کلیه کشورها از جمله کشورهای صنعتی، در حال توسعه و سوسیالیستی می باشد، به طوری که در سالهای اخیر با افزایش چشمگیر و قابل توجه این یارانه ها در کشورهای صنعتی تلاشهای بین المللی برای کاهش آن اغاز گردیده است. همان گونه که در حال حاضر جغرافیای اقتصادی کشورهای جهان گویای دسته بندی کشورها به پیشرفته صنعتی و در حال توسعه است ماهیت این یارانه ها و انگیزه پرداخت آن در هر یک از این گروه کشورها تا حدود زیادی با یکدیگر متفاوت است.
تاریخچه یارانه های تولیدی در ایران
نخستین
جهت گیریهای حمایتی دولت در بخش کشاورزی در ایران به دوره صفویه مربوط می
شود. در دوران صفویه نوعی تخفیف های مالیاتی و بعدها در دوران قاجار
سیاستهایی درجهت توسعه زراعت اتخاذ گردید، که در آن دادن بذر و مساعده به
مستاجر پیش بینی شده بود. اما دخالت مستقیم دولت در عرضه و تقاضا (تولید)
در ایران از سال 1311 و با تصویب قانونی جهت تاسیس سیلو در تهران، به منظور
خرید و ذخیره گندم توسط سازمان غله، برای مقابله با کمبودهای احتمالی آغاز
شد. در سال 1315 به سبب بارندگی به موقع، افزایش قابل ملاحظه ای در عرضه
گندم به بازار پدید آمد. افزایش عرضه بر میزان تقاضا سبب کاهش شدید قیمت
گردید. در همان سال دولت به منظور حمایت از کشاورزان از طریق سازمان غله
گندم را با قیمت بالاتر از قیمتهای بازار خریداری کرد. تا سال 1321 هدف از
دخالت دولت در بازار غلات، حمایت از کشاورزان و همچنین تهیه و ذخیره گندم و
بخصوص تهیه نان ارزان برای مصرف کنندگان کم درآمد شهری بود .ایران
اولین نظام سهمیه بندی همراه با یارانه را در زمان جنگ جهانی تجربه نموده
است و این در حالی است که سابقه پرداخت یارانه به مفهوم کنونی آن به دهه 40
می رسد که این یارانه ها برای گوشت و گندم پرداخت می شد، اما رقم آن قابل
توجه نبود و تا قبل از افزایش درآمد نفت به دلیل رشد اقتصادی متعادل و نرخ
تورم این یارانه ها اندک بود.کل
میزان پرداخت یارانه دولت بابت تفاوت خرید و فروش کالاهای اساسی تا سال
1351 یعنی، پایان برنامه چهارم، 1668 میلیون ریال بوده است که این مقدار
تنها حدود 4/1 درصد یارانه در سال 1354 می باشد.
تا
قبل از انقلاب، در مردادماه 1353 دولت اقدام به تاسیس و تشکیل صندوقی بنام
صندوق حمایت از مصرف کننده نمود و در سال 1356 سازمان حمایت از تولید
کنندگان و مصرف کنندگان تاسیس شد که تمامی وظایف صندوق به این سازمان محول
شد. بعد از پیروزی انقلاب تغییراتی در تشکیلات اجرائی و نحوه توزیع کالاهای
مشمول یارانه به وجود آمد. به علت محدودیتهای اقتصادی ناشی از جنگ و تحریم
اقتصادی که زمینه عرضه متناسب کالاها اعم از تولیدات داخلی و وارداتی را
دچار نوسان و تنگناهای مختلف کرده بود، امر قیمت گذاری بصورت گسترده از سال
1360 توسط سازمان حمایت از مصرف کنندگان و تولیدکنندگان به مرحله اجرا
درآمد. در دوران قبل از 1368 سیاست تثبیت اقتصادی دنبال می شد که فراگیری،
استمرار و فزاینده بودن از ویژگی سیاستهای حمایت در این دوران بود و در
واقع همه بنوعی یارانه دریافت می کردند، در هیچ مرحله ای پرداخت یارانه قطع
نمی شد و در حد سقف معینی متوقف نبود، در حالیکه در سالهای بعد از آن به
تدریج سیاست تعدیل اقتصادی جایگزین آن شد که در این سیاست پرداخت یارانه
هدفمندتر شد و تنها گروه های هدف یارانه دریافت می کنند و در آن یارانه ها
کاهنده و در نهایت حذف خواهند شد.در دوره بعد از انقلاب درصد اختصاص یارانه به تولید کالاهای اساسی افزایش یافت, به طوری که متوسط یارانه های تولیدی نسبت به کل یارانه های پرداختی از 7/13 درصد در قبل از انقلاب به 2/25 درصد در سال 1368 افزایش داشته است. با پایان یافتن جنگ و در پی انگیزه خودکفایی در تولید محصولات کشاورزی بخصوص گندم میزان یارانه نهاده های تولید شامل کود، سم و بذر روندی بشدت افزایش یافت که این مساله در بخش های بعدی به تفصیل بررسی می شود.
لایحه هدفمند کردن یارانه ها هر چند از جهت شکلی یکی از هفت مورد اصلاح طرح تحول اقتصادی دولت است ، اما از نظر اهمیت و توجه افکار عمومی شاید مهم ترین آنها باشد . علت آن هم به پرداخت مستقیم و یا غیر مستقیم مالی به اقشار کم درآمد بر می گردد. با طرح این موضوعات سئوالات مختلفی در ذهن جامعه نقش بسته است. اما در عین حال به نظر می رسد که هنوز بسیاری از مردم درباره اصل این موضوع ابهام دارند و در محافل می پرسند که هدفمند کردن یارانه ها یعنی چه ؟
برای درک درست این موضوع به چند نکته باید اشاره کرد :
1 . قیمت تهیه و توزیع انرژی های مهمی چون آب ، برق ، گاز ، بنزین و نفت بسیار بیش از آن چیزی است که ما می پردازیم. این موضوع البته به کشور ما اختصاص ندارد بلکه تقریبا در تمام کشورها چنین است . شاید ایران از معدود کشورهایی است که تاکنون برای ایجاد تعادل بین دخل و خرج این موارد از جهت فرهنگی و اقتصادی فکری نکرده است بلکه با پرداخت بخشی از هزینه های آن توسط دولت (که در حقیقت به نوعی از جیب خوردن است) تلاش کرده ایم تا این هزینه ها را مستقیم به مردم تحمیل نکنیم هر چند غیر مستقیم و بدون آن جامعه حس کند، این هزینه ها به تک تک افراد جامعه تحمیل شده است .
2 . نام این مساعدت و پرداخت هزینه ها را یارانه گذاشتند یعنی کمک کردن . بدیهی است که کمک در مواقعی تحقق پیدا می کند که نیاز وجود داشته باشد. بنابراین هر کس درآمد بیشتری دارد اساسا یا به کمک نیاز ندارد و یا به کمک کمتری نیاز دارد و بر خلاف آن ، هر کس درآمد کمتری دارد، به کمک بیشتری نیاز دارد.
3 . بدیهی است که اگر کسی درآمد بیشتری داشت، نیاز کمتری دارد و به صورت طبیعی چون به دنبال رفاه است ، پس مصرف بیشتری خواهد داشت اما بر خلاف آن کسی که درآمد کمتری دارد ، هر چند نیاز بیشتری دارد ولی به دلیل ناتوانی، مصرفش کمتر خواهد بود. یعنی :
درآمد بیشتر = مصرف بیشتر > نیاز کمتر
درآمد کمتر = مصرف کمتر > نیاز بیشتر
اکنون دو نفر را فرض کنید که یکی منزلی با 500 متر مربع زیر بنا و دیگری منزلی با 50 متر مربع زیربنا دارد . بدیهی که فرد اول به اندازه 500 مترمربع آب ، برق ، گاز ، بنزین و نفت ارزان قیمت مصرف می کند . طبعا چنین فردی نه تنها خودش که دیگر اعضای خانواده هم وسیله نقلیه شخصی در اختیار دارند و از آن استفاده می کنند . همانطور که بدیهی است فرد دوم هم فقط به اندازه 50 متر مربع از آب ، برق ، گاز ، بنزین و نفت ارزان قیمت استفاده می کند و اکثر این افراد از وسایل نقلیه شخصی بهره نمی برند و با وسایل نقلیه عمومی احتیاجات خود را برطرف می کنند.
فردی که منزلی با 500 متر مربع زیربنا دارد ، نیازش کمتر و مصرفش بیشتر است ولی به اندازه 500 متر مربع یارانه آب ، برق ، گاز ، بنزین و نفت دریافت می کند و فرد دیگر با منزل 50 متر مربعی ، نیازش بیشتر و مصرفش کمتر است ولی ما یارانه کمتری به او پرداخت می کنیم !
سی سال است که این بی عدالتی اجرا می شود و البته پس از پایان جنگ و آغاز اداره کشور بر اساس برنامه های پنج ساله تدوین شده ، تصحیح این روند در دستور کار قرار گرفت اما متاسفانه هر دولتی به دلیل ترس از عوارض این برنامه ، از اجرای آن شانه خالی کرد تا دولت نهم که با تمام وجود شانه اش را زیر این بار برد .
اکنون دولت می خواهد با آزاد کردن قیمت حامل های انرژی و حذف یارانه ای که به همه می پرداخت، رابطه بین مصرف و پرداخت هزینه را عادلانه کند. با رساندن حامل های انرژی به قیمت واقعی، هر کس بیشتر مصرف کند ، بیشتر هزینه می پردازد.
تا این جا نیمی از جاده عدالت طی شده و رابطه بین مصرف و پرداخت هزینه عادلانه شده اما همچنان رابطه بین نیازمند و پرداخت یارانه ایجاد نشده است . برای تحقق این بخش دولت قصد دارد بخشی از مبلغ اضافه شده حامل های انرژی که از اقشار پردرآمد دریافت می کند را در بین اقشار کم درآمد توزیع کند و با این کار ضمن جبران تورم ناشی از این افزایش قیمت ، مدیریت مصرف و هزینه کرد این یارانه را به خانواده ها واگذارد. از یاد نبریم که اصلاح الگوی مصرف تنها راه حل تحقق عدالت و پیشرفت است .
